Được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại vào tháng 12 năm ngoái, Balaban là một trong những nhạc cụ hơi bằng gỗ lâu đời nhất của người Azerbaijan. Nó đóng vai trò quan trọng trong nền văn hóa âm nhạc của cả người Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ và thường được sử dụng trong các lễ hội dân gian, đám cưới hay các buổi hòa nhạc.

Một số tài liệu sử cho hay, cái tên Balaban được mượn từ “Bālā bāng” trong tiếng Ba Tư, có nghĩa là “ồn ào”. Dù vẻ ngoài trông rất đơn giản, nhưng nhạc cụ này phản ánh lối sống của dân tộc Turk.  Âm thanh của Balaban vang lên lúc bình minh khi những người chăn cừu tập hợp đàn gia súc của họ.

Giáo sư Abbasgulu NaJafzadem, Nhà nghiên cứu Nghệ thuật, Nhạc viện Quốc gia Azerbaijan cho biết: Một phát hiện khảo cổ có niên đại khoảng 2.500 năm đã tìm ra một khu vực tên là Black Hill gần làng Barghushad thuộc vùng Ujar của Azerbaijan. Các nhà khảo cổ đã tìm thấy ở đó một chiếc nhẫn bạc và hình ảnh một người đang chơi Balaban được khắc trên chiếc nhẫn đó.

Balaban được làm bằng gỗ mận hoặc mơ và được phủ một lớp dầu hạt lanh hoặc ô liu bên trên. Sau khi khô, người thợ sẽ khoan một lỗ phía trước thân và một lỗ ở phía sau. Sau đó, họ thổi vào ống để điều chỉnh âm và tiếp tục khoan đến khi được 8 lỗ trên thân Balaban.

Ông Teymur Huseynov, người làm nhạc cụ Balaban cho biết: Để làm ra một chiếc Balaban không mất quá nhiều thời gian. Khâu quan trọng nhất là lựa chọn chất liệu. Cây mơ phải được cắt vào mùa Thu để biết được nó có sâu bọ hay không. Sau đó, phải bảo quản cho khúc cây ấy không bị nứt.

Trước đây, những người chơi Balaban thường tự học từ nhau. Giờ thì nhạc cụ có truyền thống cả nghìn năm này đã trở thành một phần âm nhạc hiện đại. Nó được giảng dạy chuyên nghiệp tại các học viện hay trung tâm nghệ thuật ở Azerbaijan.

Ông ILham Najfov, giảng viên Nhạc viện Quốc gia Azerbaijan cho biết thêm: Sinh viên của nhạc viện theo học nhạc cụ Balaban từ nhiều năm nay. Có những người đã hoàn thành trình độ Thạc sĩ. Cũng đã có rất nhiều sinh viên đạt giải cao trong các cuộc thi âm nhạc quốc tế khi trình diễn nhạc cụ này.

Ở Azerbaijan, Balaban còn được gọi mà “Mey”. Ở Thổ Nhĩ Kỳ cũng vậy. Chúng tôi vui mừng khi nhạc cụ này được xem là tài sản văn hóa chung giữa 2 dân tộc.

Chàng sinh viên năm 2 Nhạc viện Quốc gia Azerbaijan Mustafa Mirzayev đã yêu thích Balaban từ khi còn nhỏ. Cảm hứng khơi gợi từ chính gia đình có truyền thống nghệ thuật của anh. Anh tin rằng, Balaban không chỉ là một loại nhạc cụ, mà còn là một phương pháp thiền độc đáo, đưa người nghệ sĩ hòa quyện vào âm nhạc, làm phong phú thêm thế giới tâm hồn của chính họ.

Anh Mustafa Mirzayev, sinh viên Nhạc viện Quốc gia Azerbaijan chia sẻ: Tôi chọn Balaban vì âm thanh của nó nhẹ nhàng hơn so với sáo hay các nhạc cụ hơi khác. Đương nhiên, nhạc cụ nào cũng có cái hay của nó, nhưng với tôi, âm thanh của Balaban quyến rũ hơn nhiều.

Vào tháng 12/2023, Balaban và nghệ thuật biểu diễn Balaban đã được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Các nhà nghiên cứu hy vọng, quyết định này sẽ góp phần gìn giữ và phát triển hơn nữa giá trị truyền thống của một trong những nhạc cụ đã làm nên nét đặc sắc trong văn hóa âm nhạc vùng Tây Á.